Unutrašnje migracije i borba protiv depopulacije

Pogled na jedinica lokalne samouprave manjeg obima i ruralne sredine

Dana 10.07.2024. godine Republički zavod za statitstiku (RZS) je izaša sa novim podacima za 2023. godinu, kada su u pitanju unutrašnje migracije.

Slika koja nam se prikazuje kroz ovaj izveštaj nije ni malo pozitivna!

Naime, na sajtu RZS tvrdi se sledeće: Tokom 2023. godine 145 843 lica promenilo je prebivalište, odnosno trajno se preselilo iz jednog u drugo mesto (naselje) Republike Srbije. Prosečna starost lica koja su promenila prebivalište je 36,1 godina, od čega za muškarce 36,7 godina, a za žene 35,6 godina.

Ako posmatramo po regionima, Beogradski region i Region Vojvodine su u 2023. godini imali pozitivan migracioni saldo, dok su ostala 2 regiona imali negativan migracioni saldo – da dodatno pojasnimo, ostatak Srbije se prazni! Naravno punjenje i ovih regiona je strogo centralizovano, ali o tome će biti više reči u nastavku.

U zvaničnom saopštenju RZS-a tvrdi se da u Republici Srbiji u 2023. godini najviše osoba se selilo iz jedne u drugu oblast (34,8%), a najmanje iz jednog u drugo naselje u okviru iste opštine/grada (30,8%).

Da pojednostavljenim rečnikom predstavimo ovo, dakle, najmanje je bilo primera gde se lice koje živi na jugu Srbije seli u drugo naselje/grad/opštinu koja je takođe na jugu Srbije (Jug Srbije uzet je samo kao primer, važi za svaki region u Srbiji).

Dodatno je zanimljivo i to što Srbija sada, zavnično prema RZG-u broji svega 25 oblasti, dok Ustav Republike Srbije tvrdi da imamo barem 4 oblasti više od toga – da li ovo predstavnici RZG-a ne uzimaju Ustavne odredbe kao merodavne ili je nešto drugo u pitanju ostavićemo stručnjacima koji su kompetentniji da analiziraju ovaj fenomen. Šta tačno kaže RZG po ovom pitanju? Od ukupno 25 oblasti u Republici Srbiji, najveći broj migratornih kretanja ostvaren je na teritoriji Beogradske oblasti, i to 52 271 (35,8%) doseljeno lice i 47 707 (32,7%) odseljenih lica. Beogradska, Južnobačka, Sremska, Šumadijska, Nišavska i Južnobanatska oblast su ostvarile pozitivan migracioni saldo, dok je u 19 oblasti migracioni saldo negativan.

Posmatrano na nivou opština/gradova, tek u 50 opština/gradova je u 2023. godini pozitivan migracioni saldo, dok je u ostalih 118 opština/gradova migracioni saldo negativan.

Sa stanovišta ekonomske aktivnosti, 60,6% migranata su izdržavana lica, 30,4% su aktivna lica, dok je udeo lica sa ličnim prihodom 9,0%.

Dodatno pojašnjenje pojmova migracije i migracionog salda

Unutrašnje migracije stanovništva predstavljaju godišnje istraživanje koje obuhvata osnovne demografske podatke o licima koja su promenila prebivalište, odnosno trajno su se preselila iz svog dosadašnjeg mesta (naselja) stalnog stanovanja u drugo mesto (naselje) unutar granica Republike Srbije. Za prikupljanje podataka o licima koja su promenila prebivalište nadležno je Ministarstvo unutrašnjih poslova.

Prema Zakonu o prebivalištu i boravištu građana („Službeni glasnik RS“, broj 87/2011), prebivalištem se smatra „mesto u kome se građanin nastanio sa namerom da u njemu stalno živi, odnosno mesto u kome se nalazi centar njegovih životnih aktivnosti, profesionalnih, ekonomskih, socijalnih i drugih veza koje dokazuju njegovu trajnu povezanost s mestom u kome se nastanio“.

Migracioni saldo stanovništva predstavlja razliku broja doseljenog i broja odseljenog stanovništva na određenoj teritoriji.

Migraciono kretanje u Republici Srbiji, po regionima 2019–2023 RZG

Šta stoji u RGZ izveštaju?

U periodu 2019–2023. godine Beogradski region i Region Vojvodine su ostvarili pozitivan migracioni saldo, koji u Beogradskom regionu, na godišnjem nivou, iznosi prosečno oko 5.000 lica, dok u Regionu Vojvodine iznosi oko 1.000 lica.

Iz Regiona Šumadije i Zapadne Srbije, u periodu od 2019. do 2023. godine, konstantno je veći broj odseljenih u odnosu na doseljena lica, što znači da ovaj region samo na osnovu mehaničke komponente (unutrašnjih migracija), prosečno godišnje, gubi oko 3 500 stanovnika.

Region Južne i Istočne Srbije, u periodu od 2019. do 2023. godine, ima negativnu vrednost migracionog salda, koji prosečno godišnje iznosi oko 3 000, što utiče na smanjenje broja stanovnika ovog regiona.

Nacionalni plan ravnomernog regionalnog razvoja – decentralizacija

NKD već godinama zagovara potrebu za izradu jednog sistematskog rešenja koje će rešiti ili makar početi da rešava ovaj problem depopulacije Srbije, odnosno prenaseljavanje određenih centara Srbije.

Za potrebe ove teme, NKD već godinama predlaže mere, daje rešenje šta je potrebno ispuniti za potrebe ovog predloga, daje obrazloženje sa svim mogućim statističkim podacima i analizama, kao i o potrebni koracima kako se mogu ostvariti predlozi za borbu protiv depopulacije JLS – sve ovo objedinjeno može se naći u predlogu mera za Nacionalni plan razvoja Republike Srbije koji je NKD objavio na godišnjicu neaktivnosti države po ovom pitanju.

Predlog mera:

Usvajanje politika kojima se obezbeđuje zaustavljanje odseljavanja, a potom i povratak/dolazak stanovništva u manje opštine i sela koja gube stanovništvo.

Šta je potrebno da bi se ispunio ovaj predlog?

• Preusmeriti javne politike koje ekonomski život zemlje koncentrišu u Beograd na jednaku i ravnopravnu distribuciju sredstava i stepena ekonomskog razvoja svih regiona Srbije.
• Preusmeriti javni narativ kojim se promoviše ideja Beograda kao „središta razvoja Srbije” u narativ kojim se promoviše ravnomerni regionalni razvoj i principi decentralizacije.
• Usvojiti politike sa podsticajnim merama za život i rad u opštinama i selima, a naročito usmerene ka regionima Zapadne Srbije i Šumadije, Južne i Istočne Srbije, i regiona Vojvodine.
• Obezbediti pristup primarnom javnom zdravstvu, osnovnom obrazovanju, dostojanstvenom radu i socio-kulturnim sadržajima (svim osnovnim vitalnim elementima za jednu zajednicu)[1] u krugu od 45 minuta kretanja javnim prevozom od mesta prebivališta/boravišta meštana.

Obrazloženje:

Ako iz analize izuzmemo period pre 1990. godine, kada je Republika Srbija imala najveći broj stanovnika u svojoj istoriji (9.883.993 stanovnika, od kojih je na Kosovu živelo 1.987.05626[2]), kao i period ratova tokom 90-ih koji je ipak imao specifične uslove za migracije stanovništva, ostaje nam da analiziramo period od 2001. do 2022. godine, za koju imamo kompletne podatke u skladu sa sprovedena 3 popisa stanovništva u datom periodu. Reč je o poslednje dve decenije, u kojima je bilo i promena vlasti, i turbulentnih političkih dešavanja, ali ne i na polju politika centralizacije i borbe protiv depopulacije.

Šta nam govore podaci Republičkog Zavoda za Statistiku? U Srbiji van teritorije Kosova u 2002. godini živi 7.498.001 čovek, u 2011. godini broj stanovnika je 7.186.862, dok u 2022. godini taj broj iznosi 6.647.003 stanovnika. Cela Srbija izgubila je nešto više od 850.000 ljudi za period od 20 godina. Da li je u broju ljudi koji odlaze bilo razlike pre i posle 2011? Tokom devet godina pre 2011. Srbija je izgubila 311.139 stanovnika, a tokom istog perioda, ali od 2011. do 2022. godine daleko više – 539.859. Trend smanjenja broja stanovnika se, dakle, povećava.

Međutim, teret smanjenja broja stanovnika nije podjednako raspoređen na celu Srbiju. Iako je cela Srbija izgubila 11,3% stanovništva za ove dve decenije u fokusu, Beograd je u istom periodu uspeo da se poveća za 105.281 stanovnika (povećanje od 6,3%).

Šta se dešava sa drugim regionima? Vojvodina gubi 9,5% stanovništva (nešto više od 190.000 ljudi), Šumadija i zapadna Srbija 11,5% (skoro 245.000 ljudi manje), a južna i istočna Srbija čak 15,9% (skoro 280.000 ljudi)! U regionu južne i istočne Srbije za 18 godina nedostaje svaki šesti čovek! I dok se u ovom regionu podaci ne razlikuju ako upoređujemo 2002‒2011. i 2011‒2020, u Šumadiji i zapadnoj Srbiji se trend smanjenja broja stanovnika povećao za 50%.

Dva su ključna faktora pada broja stanovnika. Srbija ima pretežno staro stanovništvo (što u određenoj meri prati i trend Evrope), uz konstantno prisutne migracije ka većim gradovima i inostranstvu. U 2022. godini[3] Srbija broji 1.468.855 stanovnika starijih od 65 godina, što je tačno 22% stanovništva starije je od 65 godina, dok s druge strane imamo 955.452 stanovnika mlađih od 15 godina, što je svega a samo 14,4% ukupne polulacije. Najteža situacija je u zaječarskoj oblasti, gde je čak 28,9% stanovništva starije od 65, a samo 11,2% mlađe od 15. Poređenja radi, u EU starijih od 65 u 2021. godini bilo je 20,8%, a svega 15,1% mlađe je od 15 godina (dakle situacija je vrlo slična).

Prilično je zabrinjavajuć podatak da je prosečna starost u Srbiji u 2022. godini 43,8 godine. U proseku, čak 3,6 godinu nam je starije stanovništvo nego 2001. godine. Evropa nije bolja od Srbije u tom smislu – čak je prosečna starost u EU veća – 43,9 godina. Ipak, očekivana dužina života u Srbiji je 78,3 godine za žene i 73,1 za muškarce, dok je u EU taj broj znatno veći: 84 za žene i 78,5 za muškarce. Na kraju, treba još istaći da je prosečna starost žena u Srbiji nešto veća i da su žene u proseku skoro tri godine starije od muškaraca (44,7:41,9). Naravno, na ovaj prosek znatno utiče duži život žena u Srbiji.

Zvaničnih podataka o spoljnim migracijama ima značajno manje. Poslednji zvanični podaci odnose se samo na period do 2011. godine. Podaci su takođe prilično oskudni i svode se samo na broj lica za koja postoje podaci o njihovom boravku u inostranstvu. Tako imamo podatak o svega 313.411 lica u 2011. godini koji su na privremenom radu u inostranstvu (uključujući i članove njihovih porodica). Ako su ovi podaci relevantni, analiza ovog broja ljudi ukazuje da je najveći deo njih (175.021 ljudi – 55,8%) napustilo zemlju između 2002. i 2011. godine. Sajt Monitoringa socijalne situacije u Srbiji (MONS) predstavlja tabelu po kojoj je u 2015. godini bio 931.921 iseljenik iz Srbije (ukupan broj iseljenika, ne godišnji). Zemlje sa najvećom srpskom dijasporom su Austrija, Švajcarska, Francuska, Nemačka, Kanada, SAD, Australija, Italija, Holandija i Mađarska. Naravno, određeni procenat iseljenika je i u bivšim jugoslovenskim republikama. Reč je o ozbiljnom broju ljudi koji žive i rade u inostranstvu i koji je tri puta veći od podataka iz Istraživanja na sajtu Zavoda za statistiku.

I na kraju, ako se okrenemo unutrašnjim migracijama, koje su možda i srce problema centralizacije. Za početak, uzmimo za primer 2022. godinu u kojoj je 149 511 lica promenilo svoje prebivalište, odnosno trajno se preselilo iz jednog u drugo mesto (naselje) Republike Srbije. Prosečna starost lica koja su promenila prebivalište je 35,4 godina (za muškarce 35,7 godina, a za žene 35,1 godina). Posmatrano po regionima Republike Srbije, Beogradski region i Region Vojvodine su u 2022. godini imali pozitivan migracioni saldo. Od ukupno 25 oblasti u Republici Srbiji, najveći broj migratornih kretanja ostvaren je na teritoriji Beogradske oblasti, i to 54 819 (36,7%) doseljenih lica i 51 112 (34,2%) odseljenih lica. Beogradska, Južnobačka, Severnobačka, Sremska, Šumadijska, Nišavska i Južnobanatska oblast su ostvarile pozitivan migracioni saldo, dok je u 18/25 oblasti migracioni saldo negativan. Posmatrano na nivou opština/gradova, tek u 46 opština/gradova je u 2022. godini pozitivan migracioni saldo, dok je u ostalih 122 opštine/grada migracioni saldo negativan. Sa stanovišta ekonomske aktivnosti, 61,1% migranata su izdržavana lica što može da ukaže na ekonomske razloge preseljenja, 30,7% su aktivna lica, dok je udeo lica sa ličnim prihodom 8,2%. Obizirom da je prosek starosti lica koja su promenila prebivalište 35,4 godina, to znači da je ubedljivo najveći broj ovih ljudi između 25 godina i 45 godina, te je jasno da je reč o ekonomski najaktivnijem delu stanovništva.[4]

Ako se osvrnemo na Migraciono kretanje u Republici Srbiji, po regionima 2018–2022, videćemo sledeće rezultate. U periodu 2018–2022. godine Beogradski region i Region Vojvodine su ostvarili pozitivan migracioni saldo, koji u Beogradskom regionu, na godišnjem nivou, iznosi prosečno oko 5.500 lica, dok u Regionu Vojvodine iznosi oko 1.000 lica. Iz Regiona Šumadije i Zapadne Srbije, u periodu od 2018. do 2022. godine, konstantno je veći broj odseljenih u odnosu na doseljena lica, što znači da ovaj region samo na osnovu mehaničke komponente (unutrašnjih migracija), prosečno godišnje, gubi oko 3 500 stanovnika. Region Južne i Istočne Srbije, u periodu od 2018. do 2022. godine, ima negativnu vrednost migracionog salda, koji prosečno godišnje iznosi oko 3 000, što utiče na smanjenje broja stanovnika ovog regiona.

Preuzet dijagram sa sajta Republičkog zavoda za statistiku

Ovde opet dolazimo do činjenice da su dva statistička regiona, i to Region Južne i Istočne Srbije, kao i Region Šumadije i Zapadne Srbije i u okviru ove oblasti u negativnom trendu.

Prilikom tumačenja ovih podataka izuzetno je važno obratiti pažnju na tri ključne činjenice:

1. reč je o broju u toku samo jedne kalendarske godine;
2. reč je o broju ljudi koji su zvanično promenili prebivalište. Ovaj broj ne uključuje ljude koji su se faktički preselili, ali nisu podneli zahtev niti promenili svoju adresu u ličnoj karti. Dakle, ovi brojevi su svakako u praksi veći i treba ih uzeti samo kao smernicu.
3. Posebno je važno obratiti pažnju na kriterijume koji su uključeni zarad izračunavanja migracionog salda.

Ako se pozabavimo činjenicom broj tri, tu možemo dodatno pojasniti kroz ilustrovani primer za koji ćemo uzeti činjenice o Gradu Beogradu i Beogradskoj oblasti. Migracioni saldo uključuje i ljude koji se sele i unutar jedne iste oblasti. Ako isključimo ovaj kriterijum, dobijamo sasvim drugačije podatke za Beograd. Naime, od broja odseljenih u Beogradu treba oduzeti sve one koji su se „odselili” iz jednog dela Beograda u drugi (35.502 ljudi). Iz tog razloga Beograd je realno napustilo svega 15.610 ljudi, a ne 51.112 kao što nam govore brojevi Zavoda za statistiku koji ulazi u migracioni saldo. Zbog ovakvih parametara i kriterijuma, mogu se izvesti nezvanične procene su da se Beograd godišnje realno poveća za više od 15.000 ljudi, a ne za 3.500, kako nam pokazuje statistika. Za preciznije podatke potrebno bi bilo postaviti drugačije parametre istraživanja od onih koje koristi Zavod za statistiku.

Podaci iz Popisa 2011. daju malo dugoročniji uvid u stepen unutrašnjih migracija. Od 1.659.440 stanovnika Beograda, čak 859.791 doselio se iz drugog mesta (51,8%). U regionima centralne Srbije, oko 41% stanovništva su ljudi koji su se doselili, dok je u Vojvodini to 46%. U Beogradu je više od polovine svih doseljenih došlo izvan beogradskog regiona, dok u siromašnijim regionima (centralna Srbija) tek svaki peti doseljenik dolazi izvan tih regiona. Drugim rečima, dok u Beogradu najveći deo doseljenika dolazi iz cele Srbije, u ostatku Srbije ionako mali broj doseljenika zapravo dolazi iz istog regiona, tj. kreću se iz manjih naselja u obližnje veće gradove.

Ovakav trend pražnjenja teritorije, dakle, u migracionom smislu, vodi ka:

• masovnom pražnjenju sela migracijama ka gradovima i posebno ka Beogradu,
• masovnoj migraciji iz manjih urbanih mesta ka većim, čime se gubi ljudski i ekonomski potencijal malih opština,
• povećanju pritiska na infrastrukturu nekoliko većih gradova u Srbiji, pre svega u Beogradu i Novom Sadu, donekle u Nišu i Kragujevcu,
• padu ukupnog broja stanovnika Srbije usled starosti stanovništva i spoljnih migracija.

Srbija ostaje prazna. Po Knjigama migracije, do 2041. godine procene su da i uz porast nataliteta (čiji je trend opadanja prekinut tek 2022. godine) Srbija gubi 1.100.000 stanovnika u odnosu na Popis iz 2011, od kojih preko 400.000 iz regiona južne i istočne Srbije. Ta procena, stara 11 godina, u realnosti se premašuje za koji procenat do 2022. godine. Postoji, dakle, realna opasnost da ćemo izgubiti i mnogo više od tog broja stanovnika.

Politike države Srbije do sada su uglavnom pokušavale da „politikama nataliteta” rešavaju ovaj problem. Nedostatak rezultata ukazuje da je potrebno tražiti drugo rešenje. Rešenje koje će pre svega popraviti kvalitet života širom Srbije, a ne samo u Beogradu i većim gradovima. Ukoliko se to ne desi, trend preseljenja u Beograd i Novi Sad verovatno će se zaustaviti onog trenutka kada se usled prenaseljenosti značajno ograniči kvalitet života u tim gradovima. Kako ne bi došlo do kolapsa i ovih najrazvijenijih i najvećih gradova Srbije, Nacionalni Plan razvoja Republike Srbije prilika je koju treba iskoristiti da se obezbede politike podsticaja za život u manjim mestima. Bez takvih politika, jedina opcija za povećanje kvaliteta života građana Republike Srbije biće inostranstvo.

Kako se mogu ostvariti predlozi za borbu protiv depopulacije JLS?

1. Unaprediti metodologiju Zavoda za statistiku kako bi se obezbedio pristup konkretnijim i pouzdanim podacima o unutrašnjim i spoljnim migracijama u Srbiji.
2. Kreirati politike kojima će se subvencionisati zapošljavanje u manje razvijenim opštinama i selima i u slučaju domaćih preduzeća.
3. Zaustaviti proces gašenja ambulanti i škola širom Srbije i kreirati sistem koji obezbeđuje pristup osnovnim javnim uslugama u krugu od 45 minuta kretanja javnim prevozom.
4. Obezbediti jaču vezu dijaspore sa Srbijom i lokalnim zajednicama odakle su potekli, u cilju veće ekonomske razmene ili povratka ljudi.
5. Kreirati politike kojima će se subvencionisati zapošljavanje mladih koji su spremni da se, nakon studija i školovanja u većim gradovima, vrate u svoja rodna mesta.
6. Prilikom subvencionisanja stranih investicija, obezbediti da delatnost kompanija koje dolaze u nerazvijene krajeve obezbeđuje ne samo dostojanstvene uslove za rad već i mogućnost dobijanja znanja i veština inovativne prirode koje može da iskoristi i lokalna privreda.
7. Potrebno je stvoriti zajednički front ekspertske zajednice i civilnog društva koje će zajedno kreirati predloge politika, a uključenje političkih partija, oslobođenih od populističkih i ideoloških pozicija, poželjno je nakon kreiranja predloga.
8. Obezbediti mogućnost lokalnim zajednicama da imaju pristup sredstvima za nove i inovativne lokalne politike borbe protiv depopulacije, obezbeđujući prilagođavanje lokalnim specifičnim uslovima.
9. U okviru jedinica lokalne samouprave uspostaviti radno mesto ili radnu jedinicu čija je odgovornost informisanje građana o načinima za učešće u donošenju odluka, aktivno promovisanje učešća u donošenju odluka, pomoć građanima da se uključe u proces donošenja odluka, kako bi se regioni i lokalne samouprave kreirali sa građanima za građane.
10. Aktuelizacija mesnih zajednica – kao najniži oblik jedinice lokalne samouprave ustrojiti praksu korišćenja mesnih zajednice kao prostor gde se građani mogu uključivati u procese participativne demokratije, te i da se dodatno polaže na vrednosti i značaju predlozima koji iz njih dolaze.
11. Uspostavljati i kontrolisati primenu mehanizama za proveru koliko jedinice lokalne samouprave zaista odgovaraju na potrebe i probleme građana, kao i to koliko se Nacionalni plan razvoja sprovodi na lokalnom ali i centralnom nivou, što može predstavljati jedan konstantne evaluacije i refleksije po pitanju procesa decentralizacije države – primer Indeks Decentralizacije Evropskog Komiteta Regiona (European Commettiee of the Regions).
12. Primeniti samoprocenu kroz Indeks dobre uprave barem jednom u dve godine kako bi se pratio napredak JLS u primeni principa dobre uprave na lokalnom nivou. Objaviti rezultate javno i organizovati javne debate ili medijske nastupe gde bi se moglo diskutovati o tome da li je i u kojoj meri napravljen napredak.

[1] Videti u okviru “Analize Vitalnih Znakova” kako se mogu predefinisati ili kreirati osnovni parametri i indikatori kojima se determiniše koji su to tačno vitalnim elementima za jednu zajednicu

[2] Dati su izdvojeni podaci za Kosovo, jer Republički zavod za statistiku od 2000. godine ne vodi podatke za Kosovo.

[3] Podaci preuzeti sa zvaničnog sajta Republičkog Zavoda za Statistiku, videti link: https://data.stat.gov.rs/Home/Result/3104020201?languageCode=sr-Latn

[4] Podaci preuzeti sa zvaničnog sajta Republičkog Zavoda za Statistiku, videti vezu: https://www.stat.gov.rs/sr-latn/vesti/statisticalrelease/?p=13629&a=18&s=1806

AUTOR: Tadija Mitić – program menadžer Nacionalne koalicije za decentralizaciju